Laksoz intolerans, laktoz içeren yiyecek ya da içecekler tüketildikten sonra şişkinlik, islah, gaz gibi sindirim rahatsızlığı yaşadığımız bir durumdur. Laktoz normalde süt ve süt ürünlerinde doğal olarak bulunan bir ‘şekerdir’. Laktoz intoleransında sindirim semptomları laktoz emilim bozukluğundan kaynaklanır. İnce bağırsağınızın yediğiniz ya da içtiğiniz besini sindirememesi ile oluşur.
Bebeklerin çoğu laktozu sindirebilirken, birçok insanda bebeklikten sonra laktoz emilim bozukluğu gelişmeye başlar.
Peki laktoz intoleransı nasıl başladı?
8000 yıl önce Türkiye’de, tam da insanların yeni evcilleştirilmiş inek, keçi ve koyunları sağmaya başladığı dönemde laktaz enzimini üreten genin yakınındaki mutasyonlar daha sık görülmeye başladı. Ve yaklaşık aynı zamanlarda yetişkinlerde laktoz toleransı gelişti. Bundan sorumlu mutasyon 2.000 ila 20.000 yıllık olabilir; tahminler değişiyor.
Ama nasıl oldu da bazı bölgelerde daha yoğunken bazılarında daha az görülüyor?
İngiltere’deki University College London’da evrimsel genetikçi olan Mark Thomas’a göre; iki nedenin bir araya gelmesinin laktaz mutasyonunun Kuzey Avrupa’daki kalıcılığını açıklayabileceğini düşünüyor.
Birincisi, buraya yerleşen çiftçiler Bereketli Hilal’den gelmiş ve buğday ve arpa gibi o bölgeye özgü mahsuller getirmişlerdir. Ancak Kuzey Avrupa’nın daha kısa büyüme mevsimi nedeniyle bu ürünlerin başarısız olma olasılığı daha yüksekti ve bu da kıtlığa neden oluyordu.
Buna ek olarak, daha soğuk olan Kuzey Avrupa iklimi doğal soğutmaya elverişliydi. “Güney Avrupa’da bir çiftçiyseniz ve sabah bir ineği sağar ve sütü dışarıda bırakırsanız, öğlene kadar yoğurt olur. Ama aynı şeyi Almanya’da yaparsanız, yine süt olur” diyor Thomas. Bu taze sütü içen sağlıklı ve laktoz intoleransı olan bir kişi kötü bir ishal vakasına yakalanabilir. “Ama eğer yetersiz besleniyorsanız, o zaman ölürsünüz” diyor Thomas.
Kıtlık zamanlarında süt içiminin artması aç ve yetersiz beslenen insanlar için uygun bir yol olmamıştır. Yeterli besin imkanı olmadığından taze süte yönelmiş olmaları muhtemeldir. Yetersiz beslenmelerinin üzerine taze süt içilmesi bu kişiler için tehlikeli bir durumdur. Dolayısıyla, sütün laktoz intoleransı olanlar için ölümcül etkileri göz önüne alındığında, laktaz mutasyonuna sahip bireylerin hayatta kalma ve bu geni aktarma olasılığı daha yüksek olacaktır.
Tabi ki bu süreç şu anlık bir teori. Thomas’a göre, laktoza toleranslı olanlar her zaman evrimsel bir avantaja sahip olmayacaktı, ancak kısa süreler için bu genetik mutasyona sahip olmak yardımcı olacaktı. Thomas, “Uzun vadede, bu mütevazı bir durum; ancak kısa zaman dilimlerinde, laktoza toleranslı olanlar için son derece yüksek bir seçilim söz konusu” diyor.
Bilim insanları yetişkin laktoz toleransının neden bu kadar hızlı evrimleştiğini asla keşfedemeyebilir. Diğer araştırmacılara göre ise laktoz intoleransı belki de dezavantaj değildi. taze sütün kurak ortamlarda kirli su kaynaklarına daha saf bir sıvı alternatifi sağladığını; süt yağının insanlara doğurganlık avantajı sağladığını veya süt içmenin sosyal prestijle ilişkili olabileceğini öne sürmüşlerdir. Cordain’e göre, sütün özellikle Afrika ve Güney Avrupa’da sıtmaya, Kuzey Avrupa’da ise raşitizme karşı insanlara avantaj sağladığını savunuyor.
Thomas, “Hangi faktörler dizisi söz konusu olursa olsun, bunlar farklı bölgelerde farklı olacaktır. Ancak seçilim baskısı örneğin Doğu Afrika ve Kuzey Avrupa’da eşit derecede güçlü olmuş olabilir.” diyor.
Laktoz toleransının zaman içinde ne kadar yaygın olduğunu söylemek zor. Ancak bilim insanları şimdiye kadar Kuzey Avrupa, İskandinavya, Güney Fransa ve başka yerlerdeki antik iskeletlerde yetişkin laktazının devam ettiğine dair kanıtlar buldular. Thomas ve İsveç’teki Uppsala Üniversitesi’nden meslektaşı Oddný Sverrisdóttir, yakın zamanda yaklaşık 5.000 yıl öncesine ait İspanyol kalıntılarında laktaz kalıcılığını keşfetti ve araştırmalarını gelecek yıl yayınlamayı umuyor.
Thomas, genetik ve arkeolojik teknoloji gelişmeye devam ettikçe, modern bilimin bir gün suçluyu ortaya çıkarabileceğini düşünüyor. Ancak bu biraz zaman alabilir çünkü araştırma – genlerimiz gibi – hala gelişiyor.
Referanslar: https://www.npr.org/sections/thesalt/2012/12/27/168144785/an-evolutionary-whodunit-how-did-humans-develop-lactose-tolerance#:~:text=But around 8%2C000 years ago,time%2C adult lactose tolerance developed.
https://www.niddk.nih.gov/health-information/digestive-diseases/lactose-intolerance/definition-facts
Bir yanıt yazın